آیه 10 سوره نجم

فَأَوْحى‌ إِلى‌ عَبْدِهِ ما أَوْحى‌ «10»

فَأَوْحى‌ إِلى‌ عَبْدِهِ‌: پس وحى فرمود خدا بسوى بنده خود كه حضرت محمد صلى اللّه عليه و آله است، ما أَوْحى‌: آنچه وحى كرد به او.

تبصره: مفسرين را در اين وحى اقوالى است:

1- در احتجاج- حضرت صادق فرمود: (از جمله وحى) آيات آخر سوره بقره است‌ (لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ ... تا آخر سوره)؛ (كه در جلد اول شرحش مذكور است). و ولايت عرض شد بر انبياء از زمان آدم عليه السّلام تا وقتى كه مبعوث نمود خدا حضرت محمد صلى اللّه عليه و آله را، و عرض شد بر تمام امتها، پس ابا نمودند از قبول آن به جهت سنگينى آن و قبول نمود آن را رسول خدا و عرض كرد بر امتان خود، پس قبول‌

جلد 12 - صفحه 330

نمودند امتان آن را «1».

2- در منهج- مروى است كه: وحى اين بود كه بهشت حرام گردانيده شده است بر جميع پيغمبران تا آنكه تو داخل شوى، و بر امم سابقه محرّم است تا وقتى كه امت تو داخل شوند «2».

3- حاصل مضامين اخبار در باب وحى خداى تعالى در آن شب به پيغمبر خاتم صلّى اللّه عليه و آله، منطوى بر سه چيز است: 1- آنكه اگر نه آنست كه دوست مى‌دارم معاتبت با امت تو، و الا بساط محاسبه ايشان را طى مى‌كردم.

2- حق تعالى به او خطاب فرمود كه اى محمد، منم و تو، و ماسوى را براى تو آفريدم؛ حضرت در جواب گفت كه پروردگارا توئى و من، ماسوى را ترك كردم براى تو. 3- آنكه امت تو، طاعت من بجا آورند و عصيان مى‌ورزند، طاعت ايشان را قبول كردم، زيرا كه كريم هستم و معصيت ايشان را در گذرانيدم اگرچه بسيار باشد، زيرا رحيم هستم.

4- در «جواهر السنيه» شيخ حر عاملى رحمه اللّه، بسيارى از احاديث قدسيه معراجيه را جمع‌آورى فرموده؛ از جمله سؤال شد از حضرت از آن وحى، فرمود: اوحى الىّ انّ عليّا سيّد الوصيّين و امام المتّقين و قائد الغرّ المحجّلين و اوّل خليفة يستخلفه خاتم النّبيين‌ «3».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

وَ النَّجْمِ إِذا هَوى‌ «1» ما ضَلَّ صاحِبُكُمْ وَ ما غَوى‌ «2» وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‌ «3» إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحى‌ «4»

عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى‌ «5» ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوى‌ «6» وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلى‌ «7» ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى «8» فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى‌ «9»

فَأَوْحى‌ إِلى‌ عَبْدِهِ ما أَوْحى‌ «10»

ترجمه‌

سوگند به ستاره وقتى كه فرود آيد

گمراه نشد مصاحب شما و خطا نكرد

و سخن نميگويد از روى دلخواه‌

نيست آن سخن مگر وحى الهى كه باو فرود آورده ميشود

تعليم داد باو آنكه شديد و استوار است قواى او

صاحب عقل كامل و توانائى است پس استقامت و استقرار يافت‌

با آنكه در جانب بالاتر بود

پس نزديك شد پس نزديكتر گرديد

پس بود بمقدار نيمى از دو كمان بلكه نزديكتر

پس وحى كرد و خبر داد به بنده‌اش آنچه را كه وحى كرد.

تفسير

خداوند متعال در اينسوره مباركه قسم ياد فرموده بستاره ثريّا كه گفته‌اند عرب از ستاره مطلق آنرا اراده ميكند چون راهنماى آشكار خالى از اشتباه است يا بمطلق ستاره و جنس آن چون همه راهنمايان خلقند بمقاصدشان در دريا و صحرا در وقتى كه افول و غروب نمايد ستاره چون بآن استدلال ميشود بر نفى ستاره پرستى و اثبات خداوند ثابت باقى چنانچه حضرت ابراهيم فرمود لا احبّ الآفلين يا چون آن وقت طلوع فجر و نافله صبح و افضل اوقات شبانه روز است و در ذيل سوره قبل اشاره بآن شده بود يا در وقتى كه بكلّى آنها زائل و فانى شوند كه علامت قيامت است چنانچه خداوند فرموده فاذا النّجوم طمست اين بر حسب ظاهر آيه و اقوال مفسّرين است ولى در مجالس از ابن عبّاس نقل نموده كه ما يك شب نماز عشا را با پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم بجا آورديم پس چون آنحضرت سلام نماز

جلد 5 صفحه 83

را داد روى بما نمود و فرمود امشب وقت طلوع فجر ستاره‌اى از آسمان فرود ميآيد و در خانه يكى از شما مى‌افتد هر كس آن ستاره در خانه‌اش افتد او وصى من و جانشين من و امام بعد از من است و چون نزديك طلوع فجر شد هر يك از ما در خانه خود نشسته منتظر افتادن ستاره بوديم و طمع پدر من عبّاس از همه بيشتر بود پس چون فجر طالع شد ستاره‌اى از آسمان فرود آمد و در خانه على بن أبي طالب افتاد پس پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود بامير المؤمنين يا على قسم بخداونديكه مرا به نبوت مبعوث فرمود واجب شد براى تو وصايت و خلافت و امامت بعد از من پس منافقين از قبيل عبد اللّه بن ابىّ و يارانش گفتند گمراه شد محمّد در محبّت پسر عمّش و خطا كرد و سخن نگفت در شأن او مگر بدلخواه خود پس خداوند نازل فرمود و النّجم اذا هوى يعنى قسم بخالق ستاره وقتى كه فرود آيد گمراه نشد مصاحب و معاشر شما در محبّت على بن ابى طالب و خطا نكرد و سخن نميگويد در شأن او بدلخواه خود نيست آن مگر وحى الهى كه باو ميرسد و از امام صادق عليه السّلام نيز قريب به اين معنى نقل شده و علّامه حلّى ره خلاصه اين روايت را باهل سنّت نسبت داده و در چند روايت معتبر نفى ضلالت و غوايت و سخن بدلخواه از مقام رسالت راجع بذكر فضائل امير المؤمنين و اهل بيت اطهار شده و شأن نزول آيه را باين تقريب بيان فرموده‌اند و ظاهرا غوايت گمراهى مقرون بنااميدى است و غالبا در گمراهى معنوى استعمال ميشود نه صورى ظاهرى و مسلّم است كه ساحت مقدّس نبوى منزه از اين امور است در كلّيه نصوص و احكام و معارفيكه از آنحضرت رسيده است تعليم نموده او را در ظاهر جبرئيل كه قواء او در نهايت شدّت است و لذا قراء قوم لوط را از زمين كند و بآسمان برد و وارونه نمود چنانچه جمعى از مفسّرين فرموده‌اند و در واقع خداوند عليم كه قواء او بينهايت است در شدّت چنانچه قمّى ره فرموده چون جبرئيل واسطه ابلاغ معارف و احكام از طرف خداوند در عالم ظاهر بوده و در عالم معنى او خوشه چين خرمن اينخاندان است پس معلّم حقيقى حقّ است كه معطى علم است نه حامل آن كه جبرئيل است در ظاهر و حضرت ختمى مرتبت داراى قوّت و قدرت و عقل سليم و رأى ثابت مستقيم است پس مستولى و

جلد 5 صفحه 84

مستقرّ و مستقيم شد با آنكه در افق و جانب اعلاى آسمان جاى داشت پس از آن نزديك شد بحق پس نزديكتر شد پس بود فاصله ما بين او و خداوند بمقدار دو طرف كمان وقتى نزديك بيكديگر شوند كه شبيه بدائره گردد و منقسم بدو قوس شود كه آنرا قوس حلقه نامند چون قاب در لغت اگر چه بمعناى مقدار شى‌ء آمده ولى اصل معناى لغوى آن از اعلاى كمان تا يكى از دو طرف آنست و اينمعنى را قمّى ره از امام نقل نموده و فاصله بين حبيب و محبوب را بآن تقدير فرموده و نيز در كافى از امام صادق عليه السّلام در تفسير قاب قوسين او ادنى به اين معنى تصريح شده و بنابراين محتمل است مراد قابى قوس بوده و در كلام قلب شده براى آنكه دو قاب از يك قوس مساوى است در صورت حلقه شدن با دو قوس تا اشاره باشد بحلقه هستى و تقسيم آن بدو قوس نزول و صعود كه سايرين من اللّه الى اللّه في اللّه و باللّه و مع اللّه بايد آنرا بپيمايند چنانچه فيض ره تحقيق فرموده و بعضى از لغويّون هم تصريح به قلب نموده‌اند و حقير در اوائل سوره بقره ذيل آيه الّذين يؤمنون بالغيب اشاره بمراتب اين دو قوس نموده‌ام و اسفار اربعه صدر المتألّهين ره كه مهمّ‌ترين كتب حكمت متعاليه است راجع بمراتب اين سير است خداوند ميفرمايد حبيب من سفر خود را بجانب من بپايان رساند پس فاصله ميان من و او همان دو قوس بود بلكه كمتر چون بپايان رسيد ولى مفسّرين ذو مرّة فاستوى را از اوصاف جبرئيل قرار داده‌اند و گفته‌اند استقامت نمود او بر صورت اصليّه خود براى مشاهده پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم دو مرتبه بخواهش او يكمرتبه در افق اعلاى از زمين كه جانب مشرق است پس مسدود نمود تمام افق را تا مغرب و ديگر در آسمان و براى هيچ پيغمبرى اين مشاهده روى نداده بود و در بقيّه مفاد آيات اختلاف نموده‌اند كه راجع بجبرئيل است كه نزديك به پيغمبر شده يا راجع بآنحضرت است كه نزديك بخدا گشته با آنكه در آسمان جاى داشته در شب معراج و در معناى قاب قوسين او ادنى اختلاف را زيادتر نموده بعضى آنرا بمقدار دو كمان متّصل بهم يا كمتر در نظر بيننده چنانچه بدوا بنظر ميرسد تفسير نموده‌اند و بعضى بمقدار دو ذراع يا كمتر و بعضى بمقدار فاصله زه كمان و كمان بلكه نزديكتر و اقوال ديگرى كه حاجت‌

جلد 5 صفحه 85

بذكر آنها نيست و در هر حال مسلّم است كه مقصود تمثيل و تشبيه قرب روحانى و معنوى است بقرب جسمانى و صورى براى تصوير و تمثّل معنى در خارج و اذهان ساده مأنوس بامور حسّيّه تعالى اللّه عمّا يقول المشبّهون علوّا كبيرا و مؤيّد مختار حقير در مفاد آيات شريفه علاوه بر اخبار مستفيضه معراجيّه آنستكه آيات اوليّه اين سوره مسلّما راجع بپيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم است و اسمى از جبرئيل در ميان نيست و در آيه اخيره كه نتيجه آيات سابقه است خداوند فرموده پس وحى فرمود خدا به بنده خود آنچه را وحى فرمود و از اينجا معلوم ميشود آنچه بوده ميان حبيب و محبوب بوده و واسطه‌اى در بين نبوده از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه اوّل كسيكه سبقت به بلى نمود در جواب خدا پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم بود و اين براى آن بود كه نزديكتر بحق بود از تمام خلق و بود در مكانيكه گفت باو جبرئيل چون سير داد او را بآسمان مقدّم شو اى محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلّم بتحقيق گام نهادى در موضعيكه گام ننهاده است در آن هيچ ملك مقرّب و نه نبى مرسلى و اگر نبود روح و جانش از آنمكان قادر نميشد كه برسد بآنمقام و باشد از خدا چنانچه فرموده قاب قوسين او أدنى يعنى بل أدنى و از امام سجّاد عليه السّلام نقل شده كه پرسيدند آيا خدا بمكان توصيف ميشود فرمود خداوند اجلّ از آنست گفتند پس چرا پيغمبر خود را بآسمان سير داد فرمود براى آنكه بنماياند باو حقايق آسمانها و عجائب صنع و بدايع خلق خود را كه در آنها است و از روايت كافى از امام صادق عليه السّلام كه در تفسير قاب قوسين او أدنى اشاره بآنشد استفاده ميشود كه بعد از رسيدن حضرت بآن مقام و بازماندن جبرئيل از رفتار پيغمبر مشاهده نمود از پس پرده درخشانى مانند زبرجد از روزنه‌اى مانند ته سوزن نور عظمت الهى را بقدريكه خدا خواست پس خدا فرمود يا محمد پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم عرض كرد لبّيك ربى خدا فرمود اختيار امّت تو بعد از تو با كيست حضرت عرض كرد خدا بهتر ميداند خداوند فرمود على بن ابى طالب امير المؤمنين و سيّد المسلمين و قائد الغرّ المحجّلين پس حضرت صادق عليه السّلام فرمود و اللّه ولايت على عليه السّلام از زمين نبود ولى از آسمان بمشافهه آمد و قمّى ره در ذيل فأوحى الى عبده ما أوحى نقل فرموده كه وحى مشافهة بود و از ابهام وحى شده كه دلالت بر اهميّت‌

جلد 5 صفحه 86

آن دارد و ساير روايات باب كه در بعضى تصريح و در بعضى اشاره شده معلوم ميشود كه مراد از ما أوحى امر ولايت است كه اهمّ امور دينى است و بايد از طرف خداوند اعلام شود و مفسّرين باز در اينمقام اختلاف نموده‌اند و ما بحمد اللّه تعالى مؤيّد بنصوص ائمه اطهار و منزّه از فسوس مخالفين و اغياريم.

فَأَوحي‌ إِلي‌ عَبدِه‌ِ ما أَوحي‌ «10»

مرجع‌ ضمير فاوحي‌ همان‌ شديد القوي‌ ‌است‌ و مفسرين‌ اينجا ‌در‌ دست‌ و پا افتاده‌اند گفتند: ‌پس‌ وحي‌ نمود جبرئيل‌ بعبد ‌خدا‌ و ‌اينکه‌ خلاف‌ صريح‌ ‌آيه‌ ‌است‌ ‌که‌ ضمير عبده‌ و فاعل‌ اوحي‌ و فاعل‌ ‌ما اوحي‌ يكي‌ ‌است‌ همان‌ شديد القوي‌ ‌است‌ ‌که‌ ذات‌ اقدس‌ حق‌ ‌باشد‌، و ‌اينکه‌ وحي‌ بدون‌ واسطه ملك‌ و جبرئيل‌ بوده‌، چنانچه‌ ‌با‌ موسي‌ تكلم‌ فرمود: إِنِّي‌ أَنَا رَبُّك‌َ فَاخلَع‌ نَعلَيك‌َ ‌آيه‌ 12 و ميفرمايد: وَ كَلَّم‌َ اللّه‌ُ مُوسي‌ تَكلِيماً نساء آيه 162 و ‌با‌ آدم‌ تكلم‌ فرمود: يا آدَم‌ُ أَنبِئهُم‌ بِأَسمائِهِم‌ بقره‌ آيه 31 و فرداي‌ قيامت‌ ‌با‌ بندگانش‌ تكلم‌ ميفرمايد.

و بالجمله‌ خداوند قادر ‌است‌ مشافهة ‌با‌ بندگانش‌ تكلم‌ كند و ‌هم‌ پيغام‌ بفرستد و معلوم‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ وحي‌ يك‌ امر بزرگي‌ ‌که‌ ‌در‌ پيشگاه‌ الهي‌ بسيار مهم‌ و ارزنده‌ ‌بود‌ و ‌اينکه‌ نيست‌ جز امر خلافت‌ و وصايت‌ و ولايت‌ ‌علي‌ و آل‌ ‌علي‌ ‌عليهم‌ ‌السلام‌، زيرا باصطلاح‌ حكما ميگويند اثر مربوط بجزء أخير علت‌ تامه‌ ‌است‌ ‌تا‌ جزء اخير نيايد و نباشد اثر مترتب‌ نميشود و امر ولايت‌ جزء اخير ايمان‌ و نجات‌ و سعادت‌ ‌است‌ و ‌بر‌ طبق‌ ‌اينکه‌ مطلب‌ اخبار بسياري‌ داريم‌، و بسيار تعجب‌ ‌است‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ مفسّرين‌ ‌که‌ برخورد باين‌ اخبار نكردند ‌حتي‌ بعض‌ مفسّرين‌ خاصه‌ ‌ يا ‌ العياذ منكر مسئله‌ معراج‌ شدند.

]

(آیه 10)- «در اینجا خداوند آنچه را وحی کردنی بود به بنده‌اش وحی نمود»! (فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی)

.

ج4، ص579